कबुतरांच्या विष्ठेमुळे होणाऱ्या आरोग्य धोक्यांपासून मुलांचे संरक्षण कसे करावे? 10 प्रभावी उपाय

शहरांमध्ये लोकांनी कबुतरांना अन्न देण्याची प्रथा वाढली आहे, आणि यामुळे कबुतरांची लोकसंख्या नियंत्रणाबाहेर जात आहे.  भारतामध्ये कबुतरांसोबतचे मानवांचे नाते गुंतागुंतीचे झाले आहे. महाराष्ट्रात ही समस्या विशेषतः ठळकपणे दिसून येते. कबुतरांना अन्न पुरवल्यामुळे त्यांची संख्या मोठ्या प्रमाणावर वाढली आहे, आणि याचा मानवी आरोग्यावर विशेषतः लहान मुलांच्या आरोग्यावर विपरीत परिणाम होत आहे.अनेकांनी कबुतरांना खायला देण्याची प्रथा पुण्यकर्म समजतात , त्यामुळे कबुतरांची लोकसंख्या शहरांत वाढली आहे. परंतु, हेच पक्षी श्वसनासंबंधित आजार निर्माण करतात, ज्यामुळे फुफ्फुसांवर गंभीर परिणाम होऊ शकतात. डॉ. सांगळे ​​सारख्या पल्मोनोलॉजिस्टच्या अनुभवातून हे स्पष्ट झाले आहे की, कबुतरांच्या विष्ठा आणि पिसांच्या संपर्कामुळे ‘बर्ड फॅन्सियर्स लंग’ नावाचा आजार होऊ शकतो. हा आजार श्वसनाचे विकार निर्माण करतो, ज्यामुळे फुफ्फुसात, छातीत घट्टपणा आणि श्वासोच्छवासाच्या समस्या होऊ शकतात.

भारताच्या 'स्टेट ऑफ इंडियाज बर्ड्स 2023' अहवालानुसार, कबुतरांची संख्या 2000 ते 2023 दरम्यान 150% पेक्षा अधिक वाढली आहे. शहरी भागात कबुतरांना खायला देण्याची प्रथा सामान्य झाली असून, अनेकजण त्यांना धान्य देणे पुण्याचे कार्य मानतात. तथापि, वाढलेल्या लोकसंख्येमुळे ते आरोग्यासाठी धोकादायक बनले आहेत. डॉक्टर कबुतरांना "उडणारे उंदीर" म्हणून संबोधतात आणि त्यांना खायला देण्यामुळे लोकसंख्या अधिक वाढत असल्याचे सांगतात, ज्यामुळे सार्वजनिक आरोग्यावर विपरीत परिणाम होतो.

यावर उपाय म्हणून जनजागृतीची गरज आहे. एक-आरोग्य दृष्टीकोन (One Health Approach) राबवून मानवी आणि प्राण्यांच्या आरोग्याबद्दलची परस्पर निगडीत माहिती आणि पर्यावरणीय घटकांचा विचार केला पाहिजे.

कबुतरांच्या लोकसंख्येत होणारी वाढ
कबुतरांची लोकसंख्या वाढण्याचे एक प्रमुख कारण म्हणजे त्यांना मिळणारे अतिरिक्त अन्न. शहरी भागातील नागरिक कबुतरांना धान्य, भगर, आणि इतर खाद्य पदार्थ देत असतात, ज्यामुळे कबुतरांना नैसर्गिक अन्न मिळवण्याची गरज कमी होते. अन्न मिळाल्यामुळे त्यांच्या प्रजननक्षमतेत वाढ होते आणि त्यांचे वासस्थान शहरी भागात वाढते. त्यामुळे कबुतरांचे गट शहरातील विविध ठिकाणी जसे की सार्वजनिक स्थळे, फूटपाथ, उद्याने, आणि इमारतींवर जमा होतात.

लहान मुलांच्या आरोग्यावर परिणाम
कबुतरांच्या विष्ठेमुळे हवा प्रदूषित होते, ज्यामुळे श्वसनसंबंधित समस्या वाढतात. लहान मुलांचे फुफ्फुसे अजून विकसित होत असतात, त्यामुळे त्यांना या प्रदूषणामुळे जास्त त्रास होतो. कबुतरांच्या विष्ठेमध्ये असलेले बॅक्टेरिया आणि फंगस मुलांच्या फुफ्फुसांमध्ये ऍलर्जी निर्माण करू शकतात. हे घातक घटक मुलांना "अतिसंवेदनशीलता न्यूमोनायटिस" (Hypersensitivity Pneumonitis) या गंभीर आजारास कारणीभूत ठरतात, ज्याला "बर्ड फॅन्सियर्स लंग" असेही म्हणतात.

या आजारामध्ये मुलांना खोकला, श्वास घेण्यात त्रास, फुफ्फुसात सूज, आणि फुफ्फुसात डाग पडण्याचे लक्षणे दिसतात. या लक्षणांना दुर्लक्षित केल्यास, हे फुफ्फुसाच्या कायमस्वरूपी नुकसानास कारणीभूत ठरू शकतात.

कबुतरांच्या विष्ठेमुळे इतर आरोग्य समस्या
कबुतरांच्या विष्ठेत Cryptococcus आणि Histoplasma नावाचे जीवाणू असतात, जे विशेषतः अस्वच्छ ठिकाणी वाढतात. या जीवाणूंच्या संपर्कात आल्यास क्रिप्टोकॉक्कोसिस आणि हिस्टोप्लास्मोसिस या आजारांचा धोका असतो. विशेषतः लहान मुलांच्या रोगप्रतिकारक शक्ती कमी असल्याने त्यांना या जीवाणूंमुळे विविध प्रकारच्या आजारांचा धोका अधिक असतो.

कबुतरांच्या संख्येला नियंत्रणात ठेवण्याचे महत्त्व
कबुतरांना अन्न पुरवणे थांबवणे ही एक महत्त्वाची सुरुवात ठरू शकते. जर नागरिकांनी कबुतरांना अन्न देणे थांबवले, तर त्यांची नैसर्गिक अन्न शोधण्याची प्रेरणा वाढेल आणि लोकसंख्या नियंत्रणात येईल. हे पर्यावरणाला लाभदायक ठरेल कारण प्रत्येक प्रजातीला नैसर्गिक अन्न पुरवणारे पर्यावरण संतुलित ठेवते.

कबुतरांना अन्न न पुरवणे – हे कबुतरांच्या संख्येला मर्यादा आणण्यासाठी सर्वात सोपा उपाय आहे. शहरी भागातील कबुतरांना अन्न मिळणे बंद झाले तर त्यांची संख्या नैसर्गिकरित्या कमी होईल.

स्वच्छता राखणे – सार्वजनिक ठिकाणी आणि इमारतींमध्ये स्वच्छता राखणे, विष्ठा त्वरित साफ करणे, आणि त्याचे योग्य विल्हेवाट लावणे अत्यावश्यक आहे.

जैविक उपायांचा वापर – काही जैविक उपायांचा वापर करून कबुतरांना त्यांच्या राहण्याच्या जागांवरून दूर ठेवता येते, जसे की जैविक सुगंध किंवा आवाज वापरून त्यांना त्या जागांवर न येण्यास प्रवृत्त करणे.

जनजागृती मोहीम – शहरी भागातील लोकांनी कबुतरांना अन्न न पुरवण्याचे महत्व लक्षात आणून देण्यासाठी जनजागृती अभियान चालवणे आवश्यक आहे. यामुळे नागरिकांमध्ये कबुतरांच्या संख्येवर नियंत्रण ठेवण्याची मानसिकता विकसित होईल.

कबुतरांशी संबंधित श्वसन आजारांपासून मुलांचे संरक्षण
कबुतरांशी संबंधित आरोग्य समस्यांपासून मुलांचे संरक्षण करणे हे पालकांचे कर्तव्य आहे. यासाठी मुलांना श्वास घेण्यास योग्य मास्क वापरण्याचे शिकवावे, विशेषतः त्या ठिकाणी जिथे कबुतरांची संख्या जास्त आहे. तसेच, त्यांना हात स्वच्छ करण्याची सवय लावावी, विशेषतः सार्वजनिक ठिकाणी वेळ घालवल्यानंतर.
कबुतरांच्या विष्ठेमध्ये फंगल स्पोर्स, बॅक्टेरिया, आणि इतर घातक घटक असू शकतात, जे लहान मुलांच्या आरोग्यास हानिकारक ठरू शकतात. विशेषतः, Histoplasma आणि Cryptococcus सारख्या फंगसचा धोका असतो, जो श्वसन समस्यांना कारणीभूत ठरू शकतो. या विष्ठेमुळे मुलांना श्वसनसंस्था, त्वचेच्या समस्या किंवा अ‍ॅलर्जी होऊ शकते. मुलांचे संरक्षण करण्यासाठी खालील उपाय करता येऊ शकतात:

1. स्वच्छता राखा
ज्या ठिकाणी कबुतरे येतात, त्या ठिकाणांची नियमितपणे स्वच्छता ठेवा. घराची बाल्कनी किंवा खिडक्या कबुतरांच्या प्रवेशासाठी बंद ठेवा.
कबुतरांच्या विष्ठेचा कचरा त्वरित साफ करा. हे करताना मास्क आणि हातमोजे वापरावे.

2. खिडक्यांना आणि बाल्कनींना संरक्षण द्या
खिडक्यांवर जाळ्या किंवा नेट्स बसवा जेणेकरून कबुतरे घरात येणार नाहीत.
बाल्कनीतील ओट्यावर किंवा फर्निचरवर असे रासायनिक स्प्रे वापरता येतील जे कबुतरांना दूर ठेवतात.

3. मुलांना सुरक्षित ठेवा
मुलांना कबुतरांच्या विष्ठेच्या संपर्कात येऊ देऊ नका. त्यांना त्या ठिकाणी खेळू नका जिथे कबुतरे वारंवार येतात.
मुलांच्या खेळण्याच्या ठिकाणी, विशेषतः बाहेरील भागात, नियमितपणे निर्जंतुकीकरण करा.

4. हवा शुद्ध करण्यासाठी एअर प्युरिफायर वापरा
घरात हवा शुद्ध करणारे यंत्र (एअर प्युरिफायर) लावा, जेणेकरून धूळ, अलर्जन्स, आणि फंगल स्पोर्स दूर होतील. विशेषतः, ज्या ठिकाणी मुलं राहतात किंवा खेळतात, तिथे प्युरिफायर लावल्यास त्यांना सुरक्षित ठेवता येईल.

5. तज्ञांकडून स्वच्छता करून घ्या
जर कबुतरांची समस्या फारच वाढली असेल, तर तज्ञांच्या मदतीने निर्जंतुकीकरण किंवा डीप क्लिनिंग करून घ्या. हे अधिक सुरक्षित आणि परिणामकारक असते.

6. मुलांचे आरोग्य तपासा
मुलांना सतत खोकला, श्वास घेण्यास त्रास, अ‍ॅलर्जी यासारख्या तक्रारी असल्यास डॉक्टरांचा सल्ला घ्या. लहान मुलांच्या आरोग्याच्या दृष्टीने हे लक्षण दुर्लक्षित करू नका.
या उपायांद्वारे कबुतरांच्या विष्ठेमुळे होणारे घातक परिणाम कमी करता येतात आणि मुलांच्या आरोग्याचे संरक्षण करता येते.
कबुतरांच्या विष्ठेमध्ये असलेल्या घातक घटकांपासून लहान मुलांचे संरक्षण करणे खूप महत्वाचे आहे. घरामध्ये हवेची स्वच्छता राखण्यासाठी एअर प्युरिफायरचा वापर करणे उपयुक्त ठरते.

पर्यावरणाच्या दृष्टीने कबुतरांच्या नियंत्रणाचे महत्त्व
कबुतरांना अनावश्यक अन्न पुरवणे थांबवल्यास पर्यावरणाचेही रक्षण होते. शहरी भागांमध्ये निसर्गाच्या संतुलनात कबुतरांची भूमिका महत्त्वाची आहे, परंतु ती योग्य प्रमाणात असावी. कबुतरांची अनावश्यक लोकसंख्या वाढल्यामुळे इतर पक्षी आणि प्राणी यांचेही स्थान धोक्यात येते. याशिवाय, कबुतरांची विष्ठा इमारतींच्या बांधकामावरही परिणाम करते, ज्यामुळे इमारतींच्या टिकाऊपणावर परिणाम होतो.

शहरी भागातील कबुतरांच्या अनियंत्रित वाढीला नियंत्रित करणे अत्यंत गरजेचे आहे. कबुतरांना अन्न पुरवण्याच्या सवयीला आळा घालून नागरिक त्यांच्या संख्येवर नियंत्रण ठेवू शकतात, ज्याचा मानव आणि पर्यावरणावर सकारात्मक परिणाम होईल. कबुतरांना अन्न देणे थांबवून त्यांच्या नैसर्गिक साधनांवर अवलंबून राहण्याची प्रेरणा वाढवली जाऊ शकते, ज्यामुळे त्यांच्या लोकसंख्येचे संतुलन राखले जाईल.आरोग्य, पर्यावरण आणि शहरी सौंदर्य राखण्यासाठी कबुतरांना अनावश्यक अन्न पुरवणे थांबवणे हाच सर्वोत्तम उपाय आहे. यामुळे लहान मुलांसह सर्वसामान्यांच्या आरोग्याचे रक्षण होईल, पर्यावरणाच्या दृष्टीनेही सकारात्मक बदल घडतील, आणि शहरी भागांत एक सुसंस्कृत वातावरण तयार होईल.