स्तनपान थांबवल्यावर स्त्रियांनी घ्यायची काळजी – गाठी, अस्वस्थता आणि घरगुती उपाय

स्तनपान हा आई आणि बाळ दोघांच्याही आयुष्यातील एक अत्यंत भावनिक आणि नैसर्गिक टप्पा असतो. मात्र जेव्हा हा टप्पा पूर्ण होतो आणि आई बाळाचे दूध पाजणे बंद करते, तेव्हा शरीरात अनेक शारीरिक आणि मानसिक बदल घडतात. या काळात विशेषतः स्तनांमध्ये अस्वस्थता, दाब, गाठी तयार होणे, आणि ‘ब्रेस्ट हेवी’ वाटणे ही लक्षणे अनेक स्त्रियांना जाणवतात. योग्य काळजी न घेतल्यास ही स्थिती वेदनादायक होऊ शकते.

या लेखात आपण बाळाचे दूध पिणे बंद झाल्यावर स्तनपान थांबवणाऱ्या मातांनी काय काळजी घ्यावी, हे सविस्तरपणे जाणून घेणार आहोत.

स्तनपान थांबवल्यावर शरीरात काय बदल होतो?

जेव्हा बाळाला स्तनपान देणे थांबवले जाते, तेव्हा स्तनांमध्ये दुधाचे उत्पादन हळूहळू कमी व्हायला लागते. पण सुरुवातीच्या काही दिवसांत, शरीर अजूनही दूध तयार करत राहते कारण हार्मोन्सला हे बदल समजायला वेळ लागतो. त्यामुळे ब्रेस्टमध्ये दाब जाणवणे, गाठी तयार होणे, चिळचिळ आणि ‘engorgement’ (स्तन फुगणे) सारख्या समस्या उद्भवू शकतात.

स्तनात गाठी निर्माण होणे (Milk lumps) – कारणे आणि उपाय

कारणे:

दुधाचा साठा होणे

दूध बाहेर न काढल्यामुळे ducts मध्ये अडथळा निर्माण होणे

अचानक स्तनपान थांबवणे

घरगुती उपाय:

गरम पाण्याच्या फडक्याचा शेक – हे दुधाचा प्रवाह सुधारण्यास मदत करते.

हळूहळू दूध बाहेर काढणे – थोडे थोडे दूध हाताने किंवा पंपने काढा, पण पूर्णपणे रिकामे करू नका.

गाठीवर सौम्य मसाज – बोटांनी हलक्या दाबाने गोलाकार चाळवून गाठी मोकळ्या करा.

ब्रेस्ट हेवी वाटणे – कसे कमी करावे?

हेब्रेस्टमध्ये हेवीनेस कोणत्याही आईला अस्वस्थ करते. खालील गोष्टी केल्यास आराम मिळू शकतो:

घट्ट ब्रा घालणे टाळा. त्याऐवजी सपोर्टिव्ह, ब्रेथेबल ब्रा वापरा.

थोड्यावेळासाठी थंड पाण्याच्या बोळ्यांचा शेक द्या.

झोपताना पोटावर झोपणे टाळा, यामुळे दाब वाढतो.

जास्त पाणी पिणे आणि हलकी आहार योजना ठेवा.

 दुधाचा प्रवाह थांबवण्यासाठी काय करावे?

हळूहळू स्तनपान थांबवा: अचानक बंद केल्यास शरीराला मोठा धक्का बसतो. आधी दिवसातून 1-2 वेळा कमी करा, नंतर पूर्ण थांबा.

सांधणारी औषधे टाळा (unless prescribed): काही औषधे दुधाचा प्रवाह थांबवतात, पण डॉक्टरांच्या सल्ल्याविना त्यांचा वापर करणे धोकादायक ठरू शकतो.

अळशीचे बी, पुदिना, साखरकट रस टाळा: हे पदार्थ दूध वाढवतात. त्याऐवजी हलका, उष्णता देणारा आहार घ्या.

गाठी असल्यास कोणत्या स्थितीत डॉक्टरांकडे जावे?

जर गाठी –

तीव्र वेदना देत असतील

लालसर/फुगलेल्या दिसत असतील

तापासोबत आहेत

डिस्चार्ज होत असेल

तर स्तनदाह किंवा स्तनाचा गळू (mastitis किंवा breast abscess) होण्याची शक्यता असते. अशावेळी स्त्रीरोगतज्ज्ञ अथवा सर्जनकडे त्वरित जावे.

मानसिक स्थितीची काळजी

स्तनपान थांबवताना आईला मानसिकपणे देखील एक हळवा टप्पा पार करावा लागतो. 'बाळ आता मोठं झालं', या भावनेत आनंद आणि हळवटपणा असतो. काही आईंना guilt सुद्धा वाटतो. या काळात खालील गोष्टी मनःशांतीसाठी उपयुक्त ठरतात:

कुटुंबाकडून सहकार्य आणि भावनिक आधार घ्या.

योगा, ध्यान करून मन स्थिर ठेवा.

बाळाशी इतर मार्गाने बॉन्डिंग वाढवा (कथा सांगणे, खेळ खेळणे).

योग्य आहार आणि जीवनशैली

स्तनपान थांबवल्यानंतर शरीराची उष्णता, हार्मोन्स यामध्ये बदल होतो. यासाठी खालील आहार मार्गदर्शन उपयोगी ठरते:

पचायला हलका आहार – मूगाची खिचडी, सूप्स, गाजर, बीट, वरणभात.

हळद, सुंठ, मेथी – यांचा समावेश चहा किंवा जेवणात करा.

तूप, गुळ, गोळ्या – शरीराला सावरण्याची शक्ती मिळते, पण प्रमाणात घ्या.

पाणी भरपूर प्या – शरीराची नमी टिकवून ठेवते.

तणाव कमी ठेवण्यासाठी – रात्री वेळेवर झोप, नियमित चालणे, गोड गाणी ऐकणे.

स्तनाची निगा – स्वरूप टिकवण्यासाठी

दररोज सौम्य साबणाने स्वच्छ धुणे

गरम आणि थंड शेक आळीपाळीने देणे

तिळाच्या तेलाने सौम्य मालिश

गरज वाटल्यास डॉक्टरांनी लिहून दिलेली फर्मिंग क्रीम

वापरता येतात

टप्प्याटप्प्याने स्तनपान थांबवा

उदाहरणार्थ:

आठवडा बाळाला दिले जाणारे स्तनपान

1 ला दिवसातून 4 वेळा

2 रा दिवसातून 2 वेळा

3 रा फक्त रात्री एकदा

4 था पूर्णपणे थांबवले

अशा प्रकारे शरीराला वेळ दिल्यास दाब, गाठी, वेदना होण्याची शक्यता कमी होते.

नैसर्गिक उपायांची यादी (थोडक्यात):

स्तनपान थांबवणं ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे. पण योग्य पद्धतीने केल्यास आईच्या शरीराला त्रास होत नाही आणि शरीर हळूहळू नव्या स्थितीत सामावून घेतं. थोडी काळजी, थोडं आत्मभान आणि वेळच आईला या संक्रमणातून सुखरूपपणे पुढे जायला मदत करतं.

स्तनपान ही आईसाठी एक जबाबदारी होती, आणि आता ती जबाबदारी यशस्वीरीत्या पार पडली आहे – हेच या काळात आईने स्वतःला आठवत राहावे. जर तुम्हाला हा लेख उपयुक्त वाटला असेल तर नक्की शेअर करा आणि तुमचे अनुभव खाली कॉमेंटमध्ये लिहा. स्तनपान थांबवणाऱ्या इतर मातांनाही तुमचा अनुभव प्रेरणादायी ठरू शकतो.