संततीचे आरोग्य आणि MHC: आकर्षणामागील वैज्ञानिक सत्य

गर्भधारणा ही प्रत्येक स्त्रीच्या आयुष्यातील अत्यंत संवेदनशील आणि महत्त्वपूर्ण अवस्था असते. या काळात आईच्या आरोग्याबरोबरच बाळाच्या जन्मपूर्व आरोग्याचीही काळजी घेतली जाते. परंतु संतती निरोगी होण्यासाठी फक्त गरोदरपणात काळजी घेणे पुरेसे नसते. त्याच्या पूर्वतयारीचा पहिला टप्पा सुरू होतो – जोडीदाराच्या निवडीपासून! आपल्या भारतीय संस्कृतीत वधू-वरांची निवड करताना गुण, गोत्र, वंश, कुटुंब या गोष्टी विचारात घेतल्या जातात. परंतु आता विज्ञान सांगतंय की, आपल्याला एखाद्याकडे आकर्षित होण्यामागे MHC (Major Histocompatibility Complex) नावाचं एक जैविक शास्त्र कार्य करत असतं आणि हीच गोष्ट आपल्या होणाऱ्या बाळाच्या आरोग्यावर खोल परिणाम करू शकते.

MHC म्हणजे काय?

Major Histocompatibility Complex (MHC) ही एक जनुकांची मालिका आहे, जी आपल्या शरीरातील रोगप्रतिकारक यंत्रणेसाठी जबाबदार असते. MHC जनुके आपल्या शरीराला कोणते बाह्य घटक (उदा. विषाणू, बॅक्टेरिया) घातक आहेत हे ओळखण्यास मदत करतात.प्रत्येक व्यक्तीचे MHC जनुके वेगवेगळे असतात. आणि गंमत म्हणजे, लोक सहसा अशा व्यक्तीकडे आकर्षित होतात, ज्याचे MHC जनुके त्यांच्या स्वतःपेक्षा वेगळे असतात. यालाच MHC-based attraction असे म्हणतात.

 शरीरगंध म्हणजे काय?

प्रत्येक माणसाच्या शरीरातून एक विशिष्ट प्रकारचा गंध उत्सर्जित होतो – त्याला body odor (शरीरगंध) म्हणतात.

हा गंध घाम, त्वचेवरचे बॅक्टेरिया, आहार आणि सर्वात महत्त्वाचं म्हणजे आपले जनुकीय गुणधर्म ठरवतात.

 गर्भवती महिलांसाठी याचा अर्थ काय?

तुमचं आणि तुमच्या जोडीदाराचं MHC वेगळं असल्यास:

•  बाळ अधिक आरोग्यदायी असतो
•  जन्मतःच अधिक रोगप्रतिकारशक्ती मिळते
•  भविष्यात गंभीर रोगांचा धोका कमी होतो

Society for Research on Adolescence चा अभ्यास काय सांगतो?

या विषयावर Society for Research on Adolescence ने एक महत्त्वाचा अभ्यास केला आहे, ज्यात MHC आधारित आकर्षणाच्या दोन मुख्य कारणांचा उल्लेख आहे:

1. नातेवाईकांपासून विवाह टाळणे (Incest avoidance):

आपले नातेवाईक सहसा आपल्याशी जास्त MHC जनुके शेअर करतात. त्यामुळे, जर आकर्षण फक्त MHC वेगळ्या व्यक्तीकडे असले, तर आपोआपच जवळच्या नात्यांमधील संबंध टाळले जातात.

या जैविक युक्तीमुळे अपंगत्व, जन्मजात दोष अशा समस्या टाळल्या जाऊ शकतात.

2. संततीची सुधारित रोगप्रतिकारशक्ती (Stronger immunity in offspring):

Lie, Simmons आणि Rhodes (2010) यांच्या संशोधनानुसार, MHC भिन्न असलेले आईवडील अधिक रोगप्रतिकारक संततीला जन्म देतात. कारण अशा संततीमध्ये दोन्ही पालकांकडून मिळालेली भिन्न MHC जनुके असल्यामुळे त्यांचे शरीर अधिक प्रकारच्या आजारांशी झगडण्यास सक्षम असते.

गर्भधारणेपूर्वी MHC विचारात घ्यावा का?

आजच्या काळात जसे विवाहपूर्व HIV, थॅलसेमिया किंवा रक्तगट चाचण्या केल्या जातात, तशाच पद्धतीने भविष्यात MHC टेस्टिंग देखील महत्त्वाची ठरू शकते. विशेषतः जे जोडपे IVF, IUI किंवा इतर कृत्रिम गर्भधारणेच्या पद्धती वापरत आहेत, त्यांच्यासाठी ही माहिती अमूल्य ठरू शकते.

आई-वडिलांचे MHC वेगळे असण्याचे फायदे

• बाळाची रोगप्रतिकारशक्ती वाढते दोन्ही पालकांकडून भिन्न MHC असल्यामुळे अधिक प्रकारचे संसर्ग ओळखता येतात
• अनुवांशिक दोषांची शक्यता कमी जवळच्या नात्यांमध्ये विवाह टळतो
• लसीकरणाचे परिणाम चांगले मजबूत प्रतिकारशक्तीमुळे लसीकरणाची कार्यक्षमता वाढते
• दीर्घकालीन आरोग्य भविष्यात गंभीर आजारांची शक्यता कमी होते (उदा. अलर्जी, ऑटोइम्यून डिसीजेस)

भारतीय पारंपरिक पद्धती आणि MHC

आपण वधू-वरांची जोडी ठरवताना 'गोत्र' विचारात घेतो. एकाच गोत्रात विवाह न करण्याचा संकेत आहे. गोत्र ही संकल्पना MHC विचारासोबत जुळणारी आहे, कारण गोत्राप्रमाणेच MHC देखील जनुकीय समानतेशी संबंधित असते.

गर्भधारणेदरम्यान जोडीदाराची निवड आणि भावनिक मुद्दे

विज्ञान काहीही सांगो, प्रेमात लोक विचार न करता निर्णय घेतात. पण पालक म्हणून आपल्याला हे लक्षात ठेवावं लागतं की आपल्या निर्णयाचा परिणाम एका नवीन जीवाच्या आयुष्यावर होतो. जर आपल्याकडे वेळ असेल, तर गर्भधारणेपूर्वी काही वैद्यकीय चाचण्या करून घेणे केव्हाही फायद्याचं ठरतं.

प्रश्न: या माहितीचा उपयोग कसा करावा?

• जर आपण गर्भधारणा नियोजन करत असाल, तर स्वतःची आणि जोडीदाराची वैद्यकीय पार्श्वभूमी तपासा.
• अनुवांशिक विकार असल्यास, डॉक्टरांचा सल्ला घ्या.
•  IVF किंवा डोनर स्पर्म/एग वापरत असल्यास, MHC-जुळणी तपासण्याची विनंती करा.
•  डॉक्टरांकडून संततीची रोगप्रतिकारशक्ती वाढवण्याचे उपाय विचारून घ्या.

MHC आणि मानसिक आरोग्य

आपल्याला ज्या व्यक्तीकडे आकर्षण वाटतं, त्या व्यक्तीशी MHC भिन्नता असण्याची शक्यता जास्त असते. म्हणून अनेकदा, "का कोण जाणे पण ती व्यक्ती आवडते!" असं वाटतं. ही भावनाही आपल्याला चांगल्या निर्णयांकडे नेत असते.

भविष्यातील संशोधन आणि MHC

काही देशांमध्ये डेटिंग अ‍ॅप्स किंवा मॅरेज मॅचिंग अल्गोरिदममध्ये MHC बेस्ड जुळवणीचा विचार सुरू झाला आहे.

भारतात याबाबत फारसं जागरूकता नाही, परंतु भविष्यात या आधारावर बाळाचं आरोग्य सुधारता येईल.

पालकत्वाचा प्रारंभ – योग्य माहितीपासून

गर्भधारणा ही फक्त 9 महिन्यांची गोष्ट नाही, तर ती आयुष्यभराचा विचार असतो.जर आपण आपल्या बाळाला एक निरोगी सुरुवात द्यायची असेल, तर आपल्याला वैज्ञानिक माहितीची साथ हवीच.MHC-आधारित आकर्षण ही एक नैसर्गिक निवड आहे जी आपल्या संततीसाठी फायदेशीर ठरते. त्यामुळं प्रेम, विज्ञान आणि जबाबदारी – या तिन्ही गोष्टींचा समतोल साधणं हे आजच्या पालकांचं खऱ्या अर्थाने शहाणपण आहे.